خانم‌‌ها و آقایان،
دوستداران محترم عکاسی و کتاب‌عکس،
مفتخرم اعلام کنم که قرار است برای اولین بار گزیده‌ای از کتاب‌عکس‌های آلمانی‌زبان برنده‌ی «جایزه‌ی کتاب‌عکس آلمان» ۲۰۲۱ -۲۰۲۲ در تهران به نمایش گذاشته شوند. بسیار خوشوقتم که می‌خواهم امروز در مورد این نمایشگاه الهام‌بخش صحبت کنم.
پیش از آن که به تاریخچه، ایده، و مفهوم «جایزه کتاب‌عکس آلمان» بپردازم، مایلم کمی روی این پرسش‌ها مکث کنم: کتاب‌عکس چیست؟ کتاب‌عکس خوب چه ویژگی‌هایی دارد؟ و نهایتاً اینکه در عصر دیجیتال کتاب‌عکس چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟
معمولا چنین تصور می‌شود که کتاب‌عکس چیزی در حد یک مرجع کاربردی است که وقتی دسترسی به اصل عکس ممکن نیست می‌توان به آن رجوع کرد. البته، همیشه استثناهایی هم در کار است. بیایید این استثناها را «کتاب هنرمندان» بنامیم، در ادامه به آنها خواهم پرداخت. مسلما از خود کتاب‌عکس هم به عنوان یک اثر هنری تجلیل شده ولی غالباً دستاوردهای آن، به عنوان پدیده‌ای که بسیار مورد بحث و ارزیابی قرارگرفته و امکانات بیانی فراوانی دارد، نادیده گرفته شده و به آن توجه نشده است.
البته اخیرا کتاب‌عکس دوباره مورد توجه و ارزیابی قرار گرفته است. بسیاری از عکاسان آن را به نوعی کارت ویزیت خود یا هدفی الهام‌بخش یا تجلی خواست هنری‌شان می‌دانند. به همین دلیل امروزه شاهد تیراژ بی‌سابقه‌ی کتاب‌عکس هستیم، خریداران ارزش زیادی برای آنها قائلند، آنها را به صورت مجموعه گردآوری می‌کنند و حراج‌های هنری از آنها استقبال می‌کنند؛ و البته آنها موضوع تفسیرهای علمی نیز قرار گرفته‌اند که خود نشانه‌ای است از این تغییر پارادایم. می‌توان گفت کتاب‌عکس بالاخره توانسته به عنوان یک شیوه‌ی بیان مجزا با کیفیاتی مختص خود وارد دنیای هنر شود. حالا مایلم دوباره این سوال را مطرح کنم: «کتاب‌عکس چیست؟»
کتاب‌عکس به عنوان صفحاتی صحافی‌شده که تصاویر عکس‌ها بر آن نقش بسته‌اند از زمان پیدایش خود عکاسی وجود داشت. مداد طبیعت اثر فاکس تالبوت، ۱۸۴۴ (۱۲۲۳ ه.ش)، عکس‌هایی از جلبک‌های بریتانیا: چاپ‌های سیانوتیپ اثر آنا اتکینز که بین سالهای ۱۸۴۳-۱۸۵۳ (۱۲۲۲-۱۲۳۲ ه.ش) منتشر شده یا مصر، نوبه، فلسطین و سوریه اثر مکاسیم دوکامپ، ۱۸۵۲ (۱۲۳۱ ه.ش) را اولین نمونه‌هایی می‌دانند که تلاش کرده‌اند تصاویر عکاسانه را از طریق رسانه‌ی کتاب در معرض دید عموم قرار دهند.
وجه تمایز کتاب‌های عکس امروزی با نمونه‌های اولیه این است که نمونه‌های اولیه بیشتر شبیه «آلبوم‌هایی» بودند که عکس‌های اصلی روی صفحات آن چسبانده می‌شد، برخلاف تصاویر چاپ‌شده‌ای که عادت داریم این روزها ببینیم. از آنجا که در آن زمان فناوری چاپ عکس وجود نداشت، تهیه چنین کتابی بسیار دشوار و پرهزینه بود و تنها می‌شد نسخه‌های محدودی تهیه کرد. فقط سالهای بعد، یعنی در سال ۱۹۰۰ (۱۲۷۹ ه.ش) و با اختراع و پیشرفت چاپ نقطه‌سایه بود که کتاب‌عکس به شکل امروزی آن با استقبال عموم مواجه شد. البته نمی‌توان این موفقیت را فقط مرهون فن‌آوری دانست. بلکه علاوه بر آن، شور و علاقه‌ای ساختارگرایانه [کانستراکتویستی] نسبت به کتاب به عنوان رسانهای جمعی و یک اثر هنری کامل شامل تصاویر، تایپوگرافی، صفحه‌بندی، و چاپ هم به وجود آمده بود که فوتوریست‌ها، دادائیست‌ها و سوررئالیست‌‌ها مبدع آن بودند.
حدودا بین سالهای ۱۹۲۰-۱۹۴۰ (۱۲۹۹-۱۳۱۹ ه.ش) کتاب‌عکس به تعبیر رالف پرینس، عکاس و طراح گرافیک هلندی، به عنوان یک «شکل مستقل هنری» شناخته می‌شود که «در حد مجسمه‌سازی، نمایش یا فیلم است.» یا شخص دیگری در مورد کتاب‌عکس چنین می‌گوید: «بیینده کتاب کاملا در جریان آن غرق می‌شود. هر صفحه را که ورق می‌زنی رویداد جدیدی آشکار می‌شود، درست مثل یک فیلم…»
در حالی‌که کتاب‌عکس‌هایی که در حال و هوای پایان قرن نوزدهم میلادی شکل گرفتند چیزی نبودند مگر گلچین‌هایی با حسن‌نیت در ستایش هنر عکاسی به عنوان هنری رو به افول، عکس‌های مدرن با هدفی متفاوت گرفته می‌شوند مثلا با هدف انجام یک پروژه‌ی کتاب کاملا مشخص. احتمالا تفاوت بنیادی این دو دسته همین نکته باشد. در نهایت کتاب‌عکس به نماینده‌ای برای انتقال ایده‌های عکاسانه در قالب مفاهیم تبدیل شد، خواه با ماهیتی انقلابی-کانستراکتویستی و خواه سورئال.
حتی در همان سالهای ۱۹۳۰ (۱۳۰۹ ه.ش) منتقدان به ستایش عناوین برخی کتاب‌عکس‌ها پرداخته‌اند و آنها را دستاوردها و آثار منسجمی قلمداد کرده‌اند که به نظر می‌رسد همه‌چیز در آنها به تعلیق درآمده، برای مثال: اشکال هنری در گیاهان اثر کارل بلاسفلت عکاس اهل برلین، چهره‌ی زمان ما [انسان‌های قرن بیستم] اثر آگوست ساندر اهل کلن یا جهان زیباست: صد عکس اثر آلبرت رنگر پتچ اهل اِسِن. از دید آنها این کتاب‌ها ابداعی عکاسانه بودند که بر اساس مفهومی از پیش فکر شده و حساب‌شده شکل گرفته شده‌اند و چاپی مناسب یا تعمدا ساده داشتند، همراه با طراحی‌های فکر شده، تایپوگرافی مدرن و قطع مناسب و البته متن‌هایی مرتبط که معمولا به قلم عکاس یا شخصیت برجسته‌ی دیگری در آن زمان نوشته شده بود.
ولی به ندرت پیش آمده بود که کتاب‌عکس به خودی خود موضوع بحث چندانی قرار بگیرد و اغلب به عنوان محصولی فرعی، عمومی، تولید انبوهی و مثل سایه‌ای در حاشیه‌ی گفتار اصلی تاریخ عکس به حیات خود ادامه می‌داد. جالب این اینجاست که دقیقا مقارن با دیجیتالی شدن جهان رسانهای ما این امر دستخوش تغییر شده است.
این تغییر بنیادین از دهه‌ی ۱۹۸۰ (۱۳۶۰ ه.ش) به واسطه‌ی نمایشگاه‌ها و انتشاراتی که تا پیش از آن نظیر نداشتند، آغاز شده است. مانند مجموعه مصاحبه‌های توماس دوگان در سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸ ه.ش) با عنوان عکاسی بین دو جلد: مصاحبه‌هایی با سازندگان کتاب‌عکس یا عکاسی عمومی: عکاسی در چاپ گلچینی با طراحی‌هایی نفیس که سال ۱۹۹۹ (۱۳۷۸ ه.ش) در مادرید منتشر شد و با اقبالی جهانی مواجه شد.
سال ۲۰۰۴ (۱۳۸۳ ه.ش) مارتین پار و گری بجر با مجموعه‌ی سه جلدی تاریخچه‌ی کتاب‌عکس که تا به حال حدود ۵۰۰۰۰ نسخه از آن فروش رفته است، به تاریخ عکاسی در سطح جهان پرداختند. از آن زمان عنوانهای متعددی به این فهرست تحول‌آفرین اضافه شده‌اند و به این ترتیب دیدگاهی که قبلا تنها بر اروپا متمرکز بود به تدریج گسترده‌تر شد. همچنین انتشار عناوین مرتبط با فرهنگ کتاب‌عکس در ژاپن، چین، و آمریکای لاتین خبر از جهانی شدن دیدگاه‌های مرتبط با این موضوع می‌دهد. اگرچه هنوز هم در اروپای مرکزی شناخت چندانی نسبت به تصاویر چاپی آفریقا و ایران وجود ندارد. یکی از اهداف این نمایشگاه پرداختن به چنین کمبود‌هایی است.
بی‌شک چنین است: کتاب‌عکس رسانهای ایده‌آل برای نمایش عکس است. اولا به این دلیل که کتاب‌ها با ابعاد متعارف و آشنای عکاسی تطابق دارند. توالی صفحات کتاب با خصلت دنباله‌دار و متوالی بسیاری از پروژه‌های عکاسی سازگار است. کتاب‌ها را می‌توان براحتی با خود حمل کرد، برای مخاطب جذابند و او را به گفتگو دعوت می‌کنند. به‌علاوه اگر مسئولیت متن، انتخاب عکس، صفحه‌بندی، و تایپوگرافی بر عهده‌ی خود عکاس باشد، کتاب‌عکس یک اثر هنری کامل خواهد بود. برای مثال می‌توان به کتاب‌های ویلیام کلاین که طی سالهای ۱۹۵۰- ۱۹۶۰ (۱۳۳۰-۱۳۴۰ ه.ش) چاپ شده‌اند، اشاره کرد. همچنین کتاب‌ها رسانهای بسیار دموکراتیک از حیث مصرف هنری‌اند. در واقع صنعتی شدن بازتولید، چاپ، و صحافی بر قیمت کتاب تاثیر داشته و باعث شده تا کتاب و کتاب‌عکس مقرون به صرفه باشند.
در سالهای اخیر برپایی نمایشگاه‌‌هایی که به طور اختصاصی بر کتاب‌های عکس متمرکز بوده‌اند و همچنین تاسیس کتاب‌فروشی‌هایی که تخصصشان در زمینه‌ی کتاب‌های عکس قدیمی و عتیقه است، محبوبیت گسترده‌ی کتاب‌های عکس را تایید می‌کند. وجود فهرست کتاب‌های عتیقه و حراجی‌های کتاب‌عکس نیز در همین راستاست. تعداد ناشرانی که به طور تخصصی در حوزه‌ی چاپ انواع کتب عکس فعالیت می‌کنند در سراسر جهان رو به افزایش است، و سالانه تعداد زیادی مسابقه برگزار می‌شود و به عنوانهای برتر جوایزی اهدا می‌گردد. حتی در شهر کلن موزه‌‌‌ای از کتاب‌عکس در حال ساخت است. در مجموع، این وقایع توجه را بیش از پیش به ژانر کتاب‌عکس جلب می‌کنند.
«جایزه‌ی کتاب‌عکس آلمان» نیز مهر تاییدی بر همین گرایش است؛ این مراسم سالانه در آلمان برگزار می‌شود و با توجه به پیشینه و محبوبیتی که در جهان آلمانی-زبانان دارد در نوع خود یکی از مهم‌ترین جوایز به حساب می‌آید. تاریخچه‌ی این جایزه به زمان «جایزه‌ی کتاب‌عکس کداک» بر می‌گردد که اواسط دهه‌ی هفتاد میلادی (۱۳۵۰ ه.ش) شکل گرفت و حاصل اندیشه‌های دکتر کارل اشتاینورت، مشاور حقوقی و مسئول روابط عمومی باسابقه‌ی کداک آلمان بود. اشتاینورت خیلی زود به عنوان یکی از مروجان سرسخت فرهنگ عکاسی معروف شد که با استفاده از سرمایه‌ی شرکت نمایشگاه ترتیب می‌داد، عکاسان جوان را معرفی می‌کرد و حامی جشنواره‌هایی چون جشنواره‌ی عکاسی آرل در فرانسه بود. او همچنین در زمینه‌‌های دیگری مثل روابط عمومی و تالیف کتاب هم تخصص داشت و به طور تفننی در حوزه‌ی عکس تاریخ‌نگاری می‌کرد و در زمینه‌ی متون مربوط به عکاسی گردآورنده‌ای خوش‌ذوق بود. دور از ذهن نیست که فردی با این سطح از علاقه جایزه‌ای تعریف کند که اساسا به عکس تعلق می‌گیرد، از این رو از سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ه.ش) تاکنون با رهبری دکتر کارل اشتاینورت و با همکاری ناشران آلمانی و اتحادیه‌ی کتاب‌فروشان و دفتر تجارت فدرال اشتوتگارت «جایزه‌ی کتاب‌عکس کداک» هر سال از انتشارات آلمانی‌زبان در حوزه‌ی کتاب‌عکس تجلیل کرده است.
پاییز هر سال هیئت داورانی متشکل از خبرنگاران خبره در اشتوتگارت گرد هم می‌آمدند. کسانی که به تاریخ عکاسی علاقه‌مندند احتمالا می‌دانند که این شهر جنوبی آلمان محل برگزاری نمایشگاهی خارق‌العاده و تحول‌آفرین به نام «عکس و فیلم» در سال ۱۹۲۹ (۱۳۰۸ ه.ش) بوده است.
«جایزه‌ی کتاب‌عکس کداک» به مدد گزارش‌های خبری بی‌شمار و رونمایی عنوانهای برگزیده به سرعت جای خود را در حوزه عکاسی باز کرد. ولی پس از درگذشت کارل اشتاینورت در سال ۲۰۰۰ (۱۳۷۹ ه.ش) و افت هم‌زمان شرکت کداک به‌خاطر دیجیتال شدن عکاسی، این شرکت سرمایه‌ی کمتری به جایزه تخصیص داد و در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲ه.ش) عنوان مسابقه تغییر کرد و «جایزه‌ی کتاب‌عکس آلمان» نامیده شد. از سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶ ه.ش) این مسابقه با مدیریت دانشگاه رسانه اشتوتگارت برگزار شده است.
هدف این جایزه تقدیر از دستاوردهای جدید چاپ در زمینه‌ی کتاب‌عکس، تجلیل از تلاش‌های مولفان و ناشران و افزایش آگاهی و فرهنگ‌سازی در خصوص ژانر کتاب‌عکس است. هر سال گروهی از هیئت داوران مستقل، که معمولا شش عضو دارد، در نشستی یک‌روزه گرد هم می‌آیند تا کتاب‌های دریافتی را مرور، ارزیابی و تحلیل کرده و در نهایت کتب منتخب را تعیین کنند.
همه‌ی کتاب‌های آلمانی‌زبان، از جمله کتاب‌هایی از سوئیس و اتریش، می‌توانند با پرداخت مبلغی نه چندان زیاد در این مسابقه شرکت کنند. همه‌ی کتاب‌ها می‌بایست در بازار موجود و قابل تهیه باشند. از سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶ ه.ش) کارهای دانشجویی و کتاب‌هایی که به شکل شخصی منتشر شده‌اند هم می‌توانند در مسابقه شرکت کنند. جدای از آن، بخش‌های مسابقه از این قرارند: «کتاب‌عکس هنر مفهومی»، «کتاب‌عکس مستند-خبری»، «کتاب رومیزی»، «تکنیک عکاسی»، «تاریخ عکاسی» و «تک‌نگاشت». بخش «تبلیغات شرکتی» متوقف شده است. اگرچه این بخش بین سالهای ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ (۱۳۰۰-۱۳۳۰ ه.ش) رسانه اصلی برای ارتباطات شرکت ها محسوب می‌شد و زمینه‌ی فعالیت فوق‌ا‌لعاده‌ای برای عکاسان برجسته‌ای مثل هانس فینسلر، هین گورنی، پُل ولف و تریتشلر و آلبرت رنگر پتچ فراهم آورده بود، به نظر می‌رسد دیگر در عصر دیجیتال و جهانی‌سازی موضویت خود را از دست داده است. به‌هرحال در سالهای اخیر تعداد آثار ارسالی این بخش کاهش یافته است.
قصد دارم دوباره به این سوال برگردم یک کتاب‌عکس خوب چه ویژگی‌هایی دارد؟ قطعا پاسخ چیزی فراتر است از مجموعه‌ای از تصاویر خوب که صحافی شده و به شکل کتاب در آمده‌اند. هیئت داوران برای بررسی آثار ارسالی علاوه بر کیفیت عکاسی، شکل زیباشناسانه‌ی انتقال پیام و اثرگذاری موضوع انتخابی، موارد دیگری را نیز مدنظر قرار می‌دهند، از جمله: مفهوم هر اثر، ایده‌ی اصلی، طراحی، کیفیت چاپ و ابزار و مواد مصرفی، از کاغذ، آستر بدرقه و صحافی گرفته تا سایر ویژگی‌ها مانند برش‌های رنگی، تغییر کاغذ، صفحات تا شده‌ی بین کتاب، و غیره؛ خلاصه همه‌ی آن چیزهایی که باعث می‌شود این رسانه‌ی آنالوگ و قابل لمس را کتاب بخوانیم. و البته تعهد، مسئولیت‌پذیری و جسارت عکاس هم در نظر گرفته می‌شود و معمولا هیئت داوران با شور و حرارت بسیار در مورد آن بحث می‌کنند.
کتاب را باید در دست گرفت، تورق کرد و بویید. بله، بویید. بوی کتاب‌ها هم حاوی پیام است. به همین دلیل نمایش کتاب‌ها هم معنی‌دار است. پس از مراسم اهدا جایزه، عناوین برگزیده طی سفر‌هایی در آلمان و همچنین در موسسات بین‌المللی معرفی می‌گردند. عناوین برگزیده علاوه بر ذوق هنری و خلاقانه‌ی پدیدآورندگان، نمایانگر کیفیت ممتاز صنعت چاپ و بازتولید نیز هستند. آنها نمایانگر قدرت، جذابیت، و امکانات موجود در رسانه‌ی سنتی کتاب هستند که از اهمیت بسزایی در عصر دیجیتال برخوردار است.
به این ترتیب، از شما دعوت می‌‌کنم از برندگان دوره‌ی ۲۰۲۱-۲۰۲۲ «جایزه‌ی کتاب‌عکس آلمان» الهام بگیرید. عکاسی حتی امروز هم زبانی جهانی است. پس سفر شخصی خود را آغاز کنید. همه چیز با یک لمس کوچک شروع می‌شود.
هانس میشل کوتزل
نوامبر ۲۰۲۱